Սակայն դա դեռեւս չի նշանակում, թե իշխանությունն ու իմացությունը խստորեն շաղկապված են

Եթե չլիներ պոեզիայի գոյության փաստը, հազիվ թե հնարավոր լիներ տրամաբանորեն ենթադրել նրա գոյությունը։ Գոյաբանական եւ ծագումնաբանական այսպիսի առեղծվածայնությունն ու ինքնակոչությունը, հակառակ տարածված պատկերացումների, տեսականորեն նրան դարձնում է անբացատրելի։ Լինել ինքն իր պատճառը, լինել ինքնաբավ այն դեպքում, երբ կեցությունն ինքը կարծես թե ինքնաբավ չէ, համաձայնեք, չափազանց լուրջ հայտ է։
Հայ պոեզիան Հայաստանի սահմաններից դուրս ճանաչված չէ, ինչքան մենք կցանկանայինք, եւ գնահատված չէ, որքանով արժանի է։ Այս հանգամանքը մի տեսակ թեականություն է հաղորդում մեր ասելիքին եւ փակում ցանկալի խոսք ասելու հատկապես այն պարագաներում, երբ գործ ունենք իսկական բանաստեղծության հետ։ Ազգային բազում բարդույթներից մեկը, որ օրըստօրե աղետալի է դառնում։ Մինչդեռ սեփական մշակույթը պետք է հեղինակություն լինի նրանց համար, ովքեր կրողն են այդ մշակույթի, հակառակ դեպքում օտար մշակույթի անխոչընդոտ ներխուժումը անխուսափելի է։ 
Մշակույթի վիճակը որոշվում է լեզվական ինքնառեֆլեքսիայի մակարդակով. ինչքան բարձր է այն, նույնքան թույլ է նրա ընկալման հնարավորությունը, ուստի այստեղ երբեմն ներկայացնելու եմ եզրակացություններս, բայց ոչ վերլուծություններիս ընթացքը։
Աշխարհում չափանիշ չի ստեղծվում՝ հետո գրականություն, այլ գրականություն է ստեղծվում, ապա՝ չափանիշ։ Նույնիսկ ԽՍՀՄ—ին դա լիովին չհաջողվեց։ Սակայն խորհրդահայ գրականության ժամանակակից գրականագիտական գնահատականներում ստեղծագործության արժեւորումը կատարվում է ըստ խորհրդային երկրի հանդեպ ունեցած գրողի այլախոհության աստիճանի։ Հետաքրքիրն այն է, որ այս դրույթը հատկապես առաջ են քաշում նրանք, ովքեր ժամանակին առաջին հատկանիշ էին համարում հենց գրողի՝ երկրի հանդեպ գաղափարախոսական հավատարմությունը։ Սա նշանակում է, որ գրականության ըմբռնման եւ գնահատման հարցում անկախ Հայաստանում առանձնապես ոչինչ չի փոխվել, մինչդեռ, երբ փոխվում է իշխանությունը, ենթադրելի է, թե պիտի փոխվի նաեւ իմացությունը։ Ամենեւին չկարծելով, թե այդ դրույթը լիովին ճիշտ է, կարծում եմ, որ Հայաստանում պարզապես իշխանությունը կամ, որ նույնն է՝ իշխանության նկատմամբ վերաբերմունքը չի փոխվել, ուստի եւ չէր կարող փոխվել նաեւ իմացությունը՝ լինի այն գրականության ըմբռնում, թե գնահատման չափանիշ։ 
Անշուշտ, դեռ Պլատոնին էր հայտնի, որ իշխանությունից բացարձակապես անկախ իմացություն չի լինում, սակայն դա դեռեւս չի նշանակում, թե իշխանությունն ու իմացությունը խստորեն շաղկապված են։ Հ. Էդոյանը իր մի հարցազրույցում նկատում է. «Ցավոք, պիտի ասեմ, որ հիմա մեր երկրում ապրող մարդն ինչ—որ չափով դեգրադացիա է ապրում՝ մտավոր, հոգեկան առումով։ Շատ արժեքներ արժեզրկվում են, մարդկային արժեքներ կան, որոնք միշտ պետք է գոյություն ունենան, ավելին՝ պետք է զարգանան, բայց մեզ մոտ մի քիչ հակառակ ընթացք է։ Հավանաբար, դա էլ է անխուսափելի, մի ամբողջ համակարգ է փոխվել, մեր ժողովրդի հոգեբանությունը սոցիալիստական է ի վերջո, հիմքերը սոցիալիստական են, եւ այդ հիմքերի վրա կապիտալիստական հարաբերություններ են բարձրանում, հակասություն է ստեղծվում։...Երկու տարբեր ֆորմացիաների հակադրություն կա մեր երկրում՝ սովետական սոցիալիստական եւ ժամանակակից կապիտալիստական»։ 
20—րդ դարի 60—80—ական թթ. մեզանում ծավալված գրական բանավեճերը, որոնք ետին թվով գաղափարախոսական են համարվում, իրականում զուտ գրական էին, իսկ գաղափարախոսական ելակետ ունեցողները դա օգտագործում էին որպես շանտաժի եւ հաշվեհարդարի ձեւ։ Գրական այլախոհությունը վտանգավոր չէ։ Գրականությունը վտանգավոր է դառնում, երբ այն ներքնապես փոխում է համակարգում գերիշխող գրական դիսկուրսը (խոսքը)։ Իսկ անցած հարյուրամյակի մեր պոեզիայում դիսկուրսի փոփոխության երեք առանցքային դեպք կարելի է առանձնացնել, որոնք շատ ավելի էական են, քան այլախոհությունը։ Այսպես, Տերյանի եւ Մեծարենցի հայտնությամբ վերջնականապես լուծվում է ողջ 19—րդ դարում պատմություն—բանաստեղծություն կոնֆլիկտը՝ հօգուտ բանաստեղծության։ Սեւակի հայտնությամբ լուծվում է անհատ—կոլեկտիվ կոնֆլիկտը՝ հօգուտ անհատականության. եւ այս անձնականության եւ հզոր Եսի առկայությունն է, որ նրան չեն ներում մինչեւ օրս։
Երրորդ դեպքը արդեն վերաբերում է ետսեւակյան շրջանին, երբ մերժվում է Եսը՝ հօգուտ ինքնության, այսինքն, երբ, իտալացի փիլիսոփա Ագամբենի խոսքերով՝ բանաստեղծությունները ծնվում են սուբյեկտի կողմից եւ ոչ թե անհատականության։ (Անշուշտ, կարելի է առանձնացնել նաեւ խոսքի խորհրդային մոդելը, սակայն դա խոսակցության առանձին նյութ է)։
Ինչ խոսք, այդ դեպքում ժամանակ առ ժամանակ ուժգնանում է հաղորդման հոգեւոր ակտիվությունը, բայց մշակույթը կորցնում է դինամիզմը, արագ արձագանքելու ունակությունը։ Սա հետեւանքն է կեղծ «արեւելականության», երբ ազգային մշակույթը շուրջ 1500 տարի խարսխված լինելով քրիստոնեական, որով եւ եվրոպական ավանդույթների վրա, միտվում է ոչ թե ապագայի մտակերտմանը, ինչով առանձնանում է արեւմտյան մշակույթը, այլ դառնում է ետահայաց՝ այնտեղ հայտնաբերելով միմիայն անցյալի արժեքների փշուրներ եւ դրանք ստուգապես չվերլուծելով իր իսկական արժեքների դիրքերից՝ կորցնում է նաեւ ներկայի զգացողությունը։ «Ոչ մի մշակույթ,—նշում է Էդոյանը,— չի սնվում ինքն իրենով, հատկապես արեւմտյան (կամ՝ քրիստոնեական) ժովովուրդների մշակույթները, որոնք ներթափանցում են մեկը մյուսի մեջ, ազդում են մեկը մյուսի վրա, հարստացնում միմյանց։ Ըստ էության, նաիվ եւ մակերեսային է այն պատկերացումը, թե իբր փոխներթափանցումները սպանում են ազգային առանձին մշակույթների ինքնությունը։ Եվրոպական մշակույթի ամբողջական—միասնական համակարգը չի ոչնչացնում նրա մեջ մտնող մշակույթների ինքնուրույնությունը... Մշակութային այդ մեծ համակարգի (մակրոհամակարգի) մաս է կազմում հայկականը, որը որպես քրիստոնեական մշակույթ բնականաբար պետք է մտնի նրա մեջ։ Արեւմտյան մշակույթի «մեծ տեքստի» հետ բաց հարաբերությունը եղել է մեր մշակութային ներքին կողմնորոշումը, որի վրա Արեւելքը միայն ազդեցություն, հաճախ՝ էական ազդեցություն է թողել, բայց ոչ աղավաղելով նրա ներքին «ջիղը» այսպես կոչված՝ «մենտալ օրգանը»։

Թադեւոս ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
t.khachatryan@hhpress.am